Η Μάχη της Χαιρώνειας έγινε το 338 π.χ. μεταξύ των Μακεδόνων του Φιλίππου και συνασπισμού ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία της Θήβας και της Αθήνας. Η μάχη αυτή έμεινε ιστορική καθώς σηματοδοτεί την επικράτηση των Μακεδόνων στον ελλαδικό χώρο αλλά και λόγω της απαράμιλλης αυτοθυσία του Θηβαϊκού Ιερού Λόχου.
Προσεγγίζοντας την Χαιρώνεια από την πόλη της Λιβαδειάς, αυτό που θα τραβήξει την προσοχή σας, είναι ένα μαρμάρινο βάθρο με ένα τεράστιο λιοντάρι που κοιτάζει το δρόμο, περιτριγυρισμένο από κυπαρίσσια. Η έκφρασή του είναι θλιμμένη, κάτι που έχει ερμηνευτεί ως ένδειξη θλίψης για τον αποδεκατισμό της επίλεκτης στρατιωτικής μονάδας των Θηβαίων, του Ιερού Λόχου.
Το μνημείο στήθηκε λίγο μετά τη μάχη για να σημαδέψει τον ομαδικό τάφο στον οποίο τάφηκαν κατά την παράδοση οι νεκροί ιερολοχίτες, όταν ο Φίλιππος επέτρεψε την ταφή των νεκρών στους Θηβαίους. Οι ανασκαφές που διενεργήθηκαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα έφεραν στο φως τους σκελετούς 254 ανδρών μαζί με τμήματα οπλισμού.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας άρχισε να λειτουργεί το 1907. Βρίσκεται στην ανατολική είσοδο της πόλης της Χαιρώνειας και γειτνιάζει με το μνημείο του Λέοντος. Τα εκθέματά του είναι πολύ σημαντικά και περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, γλυπτά από τ η Λιβαδειά και τη Χαιρώνεια (Κυβέλη, Δήμητρα, πορτραίτο αυτοκράτορα Αδριανού, Αθηνά Κραναία, λίθινη σφαίρα με ανάγλυφες μορφές Ηλίου και Σελήνης), κεραμική από προϊστορικές και ιστορικές θέσεις στην περιοχή της Χαιρώνειας, την Ελάτεια, τον Ορχομενό, τον Έξαρχο και τους Αγίους Θεοδώρους της Αντίκυρας, τεμάχια τοιχογραφιών μυκηναϊκών χρόνων από τον Ορχομενό, νομίσματα και όπλα από τον τύμβο των Μακεδόνων και το πολυάνδριο των Θηβαίων στη Χαιρώνεια. Τελευταίως, οι συλλογές του Μουσείου έχουν εμπλουτιστεί με τα ευρήματα των ανασκαφών στον Ορχομενό, τη Λιβαδειά, το Βοιωτικό Κηφισό (εκτεταμένο νεκροταφείο αρχαϊκών χρόνων) και τη Χαιρώνεια (ρωμαϊκές αγροικίες, τάφοι των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων).
Στον περίβολο του Μουσείου υπάρχει πλήθος επιγραφών και επιτυμβίων στηλών, αρχιτεκτονικά μέλη από ναούς και βάθρα από τη Χαιρώνεια, τη Λιβαδειά, την Ελάτεια, την Κορώνεια, τη Δαύλεια, τον Άγιο Βλάσιο και το Δίστομο.
Μεγάλης αρχαιολογικής αξίας είναι και το ψηφιδωτό δάπεδο του 3ου αι. μ.Χ. με πλούσια γεωμετρική διακόσμηση σε ζώνες (ταινίες, ρόμβους, τεμνόμενους κύκλους, σπείρες, μαιάνδρους) και τις προσωποποιήσεις των τεσσάρων Εποχών του έτους. Το ψηφιδωτό, που βρέθηκε στη Χαιρώνεια το 1993, προς το παρόν στεγάζεται στην προκατασκευασμένη αποθήκη. Πρόθεση της αρμόδιας Εφορείας είναι να εκτεθεί στον προαύλιο χώρο του μουσείου.
Ο Λέων, το Αρχαιολογικό Μουσείο, ένα αναψυκτήριο και χώροι αναψυχής, περιπάτου και αθλοπαιδιών αποτελούν το Πάρκο Λέοντα-Αρχαιολογικού Μουσείου Χαιρώνειας.
Η Ακρόπολη της Χαιρώνειας, που βρίσκεται στο ύψωμα του Πετραχού, υπήρξε εξαιρετικά σημαντική από οχυρωματικής απόψεως. Η μικρή πόλη της Χαιρώνειας απλωνόταν στους πρόποδες της ακρόπολης με κατεύθυνση προς τον κάμπο (ανατολικά και νότια). Συνολικά διακρίνονται τέσσερις φάσεις κατασκευής της οχύρωσης, που ξεκινούν την Μυκηναϊκή περίοδο και φτάνουν μέχρι την Υστερορωμαϊκή.
Στους πρόποδες του υψώματος βρίσκεται το μικρό αρχαίο θέατρο της Χαιρώνειας, αφιερωμένο στην διονυσιακή λατρεία. Το μοναδικό τμήμα του θεάτρου που διακρίνεται σήμερα είναι το κοίλο, εξ’ ολοκλήρου λαξευμένο στο βράχο. Είναι πιθανό ότι από το θέατρο αυτό προέρχεται ο λεγόμενος «θρόνος του Πλουτάρχου», ένα λίθινο κάθισμα που ανήκε σε επίσημο, ίσως αρχιερέα και το οποίο μεταφέρθηκε κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους και τοποθετήθηκε στην εκκλησία της Θεοτόκου. Το αρχαίο θέατρο χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.
Δίπλα στο αρχαίο θέατρο, λειτουργεί το Κέντρο Εικονικής Πραγματικότητας του Δήμου Χαιρώνειας. Η εγκατάσταση περιλαμβάνει μεγάλου μεγέθους οθόνη, ειδικούς προβολείς, σύστημα στερεοφωνικού ήχου, συσκευές διαδραστικής πλοήγησης, ηλεκτρονικούς υπολογιστές και εξειδικευμένο λογισμικό που αναπτύχθηκε ειδικά για το έργο ενώ η ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα προβολής μπορεί να φιλοξενεί ταυτόχρονα 20 – 30 θεατές. Μεταξύ άλλων, ο θεατής έχει τη δυνατότητα να πετάξει πάνω από την αρχαία Χαιρώνεια, να συναντήσει τον Πλούταρχο που εξιστορεί τα γεγονότα που σχετίζονται με τη μάχη της Χαιρώνειας, να περιεργαστεί τους πολεμιστές που έλαβαν μέρος σε αυτή, να παρακολουθήσει τον τρόπο με τον οποίο κρίθηκε η τύχη της, να συναρμολογήσει το μνημείο του Λέοντα κ.α. Τηλέφωνο επικοινωνίας: 2261095262
